Media Library

Andrea Grill: Luljeta, ne e kishim planifikuar ta bënim këtë bisedë në Berlin, në Haus für Poesie, të ulura bashkë në një tavolinë. Tani jemi të detyruara ta bëjmë me shkrim, si atëherë kur bota ishte e madhe dhe njerëzit ishin të detyruar të komunikonin me letra. Mua kjo situatë më kujton fëmijërinë time, kur kisha shumë dëshirë për të udhëtuar, por s’kisha para dhe isha e vogël, dhe kisha disa shoqe në Francë dhe në Gjermani, të cilat s’i kisha takuar kurrë por me të cilat shkëmbeja letra dhe tregonim për jetën tonë të përditshme. Ti, si ndjehesh tani në këtë periudhë kufizuese? Kam përshtypjen që njerëzit që normalisht punojnë në shtëpi siç janë poetët, e kanë më të vështirë tani, megjithëse në teori, ata si edhe unë, -nganjëherë e kanë ëndërr të mos jenë të detyruar për të dalë, duke ëndërruar së kështu mund të shkruash nje volum me poezi. Si po e perjeton ti? A ke mundësi për të shkruar? Është një ëndërr?

Luljeta Lleshanaku: Unë në të vërtetë, mezi po e prisja vizitën në Berlin, një qytet për të cilin kam një afeksion të veçantë, duke filluar nga emri i tij. Është disi e pashpjegueshme kimia me qytetet, ashtu siç është kimia me njerëzit: mund të jetë aura, temperamenti i tyre, aq sa mund të jetë edhe gjendja në të cilën ndodhesh kur i viziton për herë të parë, pra, mund të jetë thjesht një projektim i yti mbi ta. Po, druhem se në kohën tonë, zor se e gjen të njëjtën kureshtje dhe emocion për të eksploruar botën që ti e përshkruan aq bukur. Për shkak të teknologjisë së informacionit por edhe globalizmit në përgjithësi, qytetet i ke vizituar më parë virtualisht, ndërkohë që globalizmi të imponon gjithnjë e më shumë një stil të ngjashëm jetese. Kjo është ndoshta arsyeja, që kur takohemi me një të huaj për herë të parë, na krijohet përshtypja sikur jemi rritur me ta. Pak gjë e re mbetet për të ndarë, një pjesë e kureshtjes është konsumuar a priori.
Nga ana tjetër, falë kësaj teknologjie, ne mund të jemi virtualisht në Haus für Poesie, dhe falë kësaj teknologjie, izolimi, karantina, është më pak e tmerrshme. Unë bile e kam ndjerë akoma më pak, se në një farë mënyre, kam jetuar në karantinë gjatë dhjetë viteve të fundit. Për shkak të ngarkesës, por sidomos prej një nevoje të brendshme për të ndenjur me veten, lidhjet e mia sociale kanë ardhur duke u dobësuar, aq sa kur dal nga ‘karantina’ ime , ndjehem plotësisht e ekspozuar, qesharake, me hiperndjeshmëri, dhe më duhet kohe të rivendos ekuilibrat me botën. Megjithatë, ky stil jetese, si çmenduri apo jo, them se më ka bërë mirë, se të ndihmon të zhvillosh në një mënyrë origjinale të perceptimit të gjërave.
Këto javë në karantinë, po i kaloj me mamën time në apartamentin tim në Tiranë, ndërkohë që pjesa tjetër e familjes janë në New York. Përveç ankthit të vazhdueshëm për jetën e të dashurve të mi, munda të bëj disa gjëra të cilat nuk kisha patur mundësi t’i bëja më parë: pastrova, gatova byrekë me perime, dëgjova muzikë folklorike suedeze dhe ndejta më gjatë me mamën 83 vjeçe, si gjithmonë duke ritreguar të njejtat histori të vjetra, por të rëndësishme për atë. Pashë disa filma klasikë, si “Limelight” të Chaplin-it, një film që kisha rreth tridhjetë vjet pa e parë, dhe vetvetiu më dha ndjesinë e hidhur që kemi humbur diçka të rëndësishme në planin njerëzor, që nga epoka e Chaplinit, pra vitet ’50 kur është realizuar ky film. Pastaj pastrova, vura rregull, hodha përfundësisht shumë thasë me letra, gazeta, veshje, aksesorë, enë, mjete teknologjike, që më bëri te reflektoj në një drejtim tjetër, si viktimë e konsumerizmit: sa energji, para, kohë, nerva shpenzojmë në kohën tonë për mjete materiale, jo të domosdoshme ose së paku jo esenciale, thjesht nga nevoja për t’u ndjerë i pranuar, për t’u ndjerë ’si gjithë të tjerët’. Thjesht më dhembi shumë kur hodha gjithë ata thasë të mëdhenj, si një copë e madhe jete e shkuar dëm.
Le të kthehemi tek ti, Andrea…Në Vjenë ku ti jeton, duket sikur jeta ndodh në rrugë. Vjena nuk mund të përfytyrohet pa muzetë, operat, kafenetë dhe restorantet në rrugë, tramvajet e avashtë që kalojnë mespërmes qytetit, pa atë dinamikë sociale që e bën shtëpinë të duket një gjë e dorës së dytë. Çfarë ndodhi me ju; si po e përjetoni karantinën dhe ku?

A.G.: Unë në këtë moment, nuk jam në Vjenë por në Svicër, në Bernë, ku ndodhesha rastësisht për të dhënë mësim në Universitetin e Bernës në momentin që u mbyllën kufijtë midis Austrisë dhe Svicrës. Si austriake, mund të isha kthyer direkt, në fillim të karantinës, me avion ose makinë. Por mendova, më mirë të mos udhëtoj per momentin, më mirë të rri ku jam. Plus, duke u kthyer në Austri, do të isha e detyruar të mbetesha 14 ditë mbrenda shtëpisë, domethënë karantinë hard-core, të cilën desha ta shmangjaa, sidomos ngaqë kam djalin kater vjeç dhe për të, të ndenjurit vetëm brenda në shtëpi, është gati e padurueshme. Për fat të mirë. ai është me mua këtu. Ne Svicër edhe atmosfera është si më e lehtë, më pozitive se sa në Austri. Qeveria flet ndryshe. Ne kalojme shumë kohë në natyrë, shkojmë për ditë afer lumit, luajmë me gurët, shkojmë edhe te një liqen i vogël dhe kërkojmë my sy lakuriqët e natës në mbrëmje. Shikojmë malet e lartë me borë nga larg dhe shijojmë diellin.

Në një farë mënyre, s’kam fare dëshirë ta shikoj Vjenën në karantinë. Kam përshtypjen sikur qyteti është i sëmurë pa njerëz. Se një qytet, e bëjnë njerëzit. Të gjitha gjërat që e bëjnë të bukur një qytet, tani janë të ndaluara. Muzika, teatri, festat me shumë njerëz. Në një kohë të tillë, ata që jetojnë në fshat janë me fat.

Luljeta, the qe karantina të është dukur në një farë mënyrë një vazhdim i jetës tënde të 10 viteve të fundit. Por karantinën tënde, ti e ke zgjedhur vetë, pra, pa u obliguar nga qeveria, për të cilën tani ne jemi të detyruara të kemi besim. Mua besimi tek qeveria austriake, me vjen e veshtirë në këto kohë, se ata me duken shumë propagandiste, bile me duken diktarorë që i fusin frikë njerzvse, kur si sot dhe nesër policia mund të ndalojë ku të jesh dhe të thotë ti s’ke të drejtë të kalosh këtu, të vë gjoba të larta për diçka që ishte e drejta e çdo njeriu, si për shembull të ulesh në një park bashkë me disa shokë. Pra, për mua frika nga diktatuara e të qenit “e shëndeshme me detyrim” është më e madhe në shpirtin tim se sa nga virusi. Ndoshta e kam gabim, por ashtu e ndjej. Tani, ti qe e ke kaluar fëmijërine në diktaturë, a e sheh qesharak mendimin tim?

L.L.: E shpjegove shumë saktë, Andrea. Madje gjoba s’është asgjë; në Shqipëri del vetë kryministri në rrugë dhe u tërheq vërejtje pleqve që nuk rrinë në shtëpi, njëlloj si të ishin fëmijë. Të vjen t’i thuash: “T’u rrittë ndera, por nuk ta dua këtë nder!” Falemnderit që kujdesesh për shëndetin tim, por do të të isha më mirënjohëse të respektoje distancën me mua si qytetar dhe dinjitetin tim!
Në Shqipëri masat kanë qenë më ekstreme si gjithkund tjetër, aq sa nganjëherë mund të kenë pasur efekt të kundërt. Masat e marra nën panik nga qeveritë, reflektojnë panik dhe shoqërohen me atë dozën e dyshimit publik, apo ndjesisë së manipulimit, mendoj. Plus që kredibiliteti i klasës politike, nuk është diçka që vendoset brenda një dite, bile as në kushtet e një fatkeqësie natyrore, por është rezultat i një përvoje të gjatë qeverisëse, gjë që në Shqipëri lë shumë për të dëshiruar.
Kjo dozë skepticizmi duket se shoqëron masat e izolimit në të gjithë botën. Masa që nuk i besojnë as vetë ata që i marrin, por thjesht e bëjnë për të lehtësuar përgjegjësinë nga vetja. Ngjajnë shumë me instruksionet e shpëtimit që jepen nga stjuardesat në avion, një përformancë që të dyja palët, edhe stjuardesa edhe pasagjerët, e marrin formalisht.
Por, ndërsa i kuptoj në një farë mënyre masat politike, ajo që më shqetëson më shumë është indoktrinimi kolektiv: lehtësia me të cilën njerëzit marrin për të qenë çdo gjë që i serviret. Fjala vjen, konsumimi i duhanit në kohën tonë është kthyer në një problem moral, jo më shëndetësor. Duhanpirësit shihen gati si vrasës serialë, kur duhanpirja është një zgjedhje dhe risk indivdual. Dhe ishin po këta njerëz, të cilët u dyndën të blinin nikotinë online, sapo u hodh një herë të vetme në qarkullim një hamendje që duhanpirësit janë më të mbrojur nga coronavirusi. Apo… ndërsa bëhemi fanatikë ndaj numërimit të kalorive falë propagandës së një industrie të tërë dietike, nuk jemi në gjendje të kuptojmë dëmin e tmerrshëm që sjell stresi në jetën tonë, dëmet që shkakton stilit modern i jetesës. Duke qenë të cekët në arsyetim, ne jemi një gjah i lehtë për çdo çdo lloj propagande, deri edhe në vëllavrasje, siç edhe ka ndodhur historikisht.

Andrea, përveçse shkrimtare, ju jeni edhe biologe, dhe unë jam kureshtare të di se çfarë ka ndryshe në perceptimin tend mbi këtë dukuri të pazakontë, e cila për pjesën më të madhe prej nesh, duket e panjohur, e frikshme, sureale ..?

A.G.: Besoj që shumë njerëz tani për herë të parë kanë kuptuar se çfarë është “rritja eksponenciale”, kurse per mua si shkencëtare, biologe që merret me shvillimin e popullateve te organizmat në kohë, “rritja eksponenciale”është si bukë me djath, domethënë, gati në çdo mësim që unë jap në universitet, kjo temë trajtohet në një moment. Unë kam punuar me ADN, ARN, kam bërë AZP, kam bërë sekuencimin e ADN- domethënë i kam si më afer këto tema. Dhe në anën tjetër, si biologe unë shikoj ose provoj të shikoj botën me sytë e qenieve jo-njerëzore, provoj të imagjinoj si jetojnë flutrat, minjtë, zogjtë, pemët, likenet, si lidhen ata me botën, etj. Kjo ishte puna ime si ekologe: të provoja te mendoja jo si njeri, por si një mushkonjë, për shembull.
Për këtë arsye, mendoj që virusi si sëmundje nuk më vë në panik, nuk më duket shume i frikshëm. Organizmat jetojne dhe vdesin. Ashtu është natyra. Duke u marrë më shumë me organizmat jo-njerëzorë, perspektiva ime dhe filozofia e jetës është ndryshe nga perspektiva e përditshme. Sigurisht që edhe unë trishtohem kur shikoj se sa shumë njerëz kanë vdekur në Itali, ne Belgjikë, vendet qe i dua shumë dhe ku kam miqtë, por në të njejtën kohë, unë e di qe s’ka kuptim të shikosh numrat e vdekurve çdo ditë, çdo javë. Do ta skuptojmë më vonë, mbas 2, 3 ose 10 vjetësh nëse kemi vepruar mirë apo jo aq mirë.

Luljeta, drama e pandemisë ndryshoi edhe temën e festivalit. Dhe ju keni shkruar një poemë gjatë kësaj periudhe posaçërisht për festivalin. A qe e vështirë, duke qenë që akoma jemi në mes të krizës? 

L.L.: Meqenëse tema e festivalit ndryshoi duke u fokusuar ekskluzivisht mbi pandeminë, vendosa që të shkruaja diçka posaçërisht mbi këtë përvojë, qoftë edhe të papërfunduar. Kjo ka qenë hera e parë që po krijoja diçka me deadline, jo pak frikën se nuk do të funksiononte. Por nuk ishte limiti kohor sfida më e madhe, por të shkruarit në kushtet e pandemisë, pra kur drama vazhdon të ndodhë në kohë reale. Arti i kastrofës dhe arti për kastrofën, janë dy gjëra të ndryshme. Më kujtohet një ekperiment interesant me artistët pamorë gjatë dhe pas përvojës së kastrofës bërthamore në Japoni, ku doli që çfarë u krijua gjatë krizës ishte shumë herë më e dobët, se arti pas krizës, pra në një distancë nga ngjarja, pasi gjatë krizës je i turbullt, i ngarkuar psikologjikisht, i paaftë për të analizuar dhe konkluduar ide. Drama të tilla, janë paralizuese. Një rast tjetër ilustrues është tërmeti i tmerrshëm që ra në Shqipëri gjashtë muaj më parë, që ofroi një material jashtëzakonisht të bollshëm për artistët,por që çuditërisht, duket se pjesa më e madhe kaloi pa lënë gjurmë. Shpejt pas saj realiteti u transformua, dhe historinë nuk e kthen dot mbrapsht. Pra, është pikërisht ajo gjendja e shok-ut për të cilin fola më lart, që bën të humbasim momentin artistik. Sipas Wordsworth, poeti duhet të vizualizojë emocionet “në qetësi”, në mënyrë që gjërat që ai do të krijojë të mos jenë momentale, por për çdo kohë. Më e mira që mund të bëjë një shkrimtar në të tilla rrethana si kjo e pandemisë, është të mbajë shënime ose ditar, njëlloj si një fotograf të fotografojë pa hyrë në thellësi të procesit. Sistemimi dhe krijimi, i përkasin një faze tjetër të mëvonshme, mendoj.
Pra, poezinë për të cilën po flasim, e kam shkruar në kushtet e një ankthi të vazhdueshëm për familjen time në SHBA ku situata duket shumë kritike, për nënën time të moshuar dhe me shëndet shumë të dobët, për babanë që jeton vetëm në një qytet tjetër, për të afërmit dhe miqtë e mi… Kjo është bota ime e vogël, dhe kjo botë u vu në rrezik. Një lajm i keq dhe kjo ekzistencë tronditet, duke marrë një goditje të pandreqshme. Isha e rrethuar nga një heshtje e ankthshme, saqë gjithë kohën më dukej sikur ndjeja në veshë vetëm atë gërvimën tragjike të rrotave të qerreve që transportonin të vdekurit mespërmes qyteteve mesjetare të pushtuara nga murtaja a kolera (saqë në fillim poemën vendosa ta titulloja “Pushteti i rrotës”, por pastaj ndërrova mendje.) Pra, nuk ka qenë e lehtë të gjeja përqëndrim dhe kthjelltësi për të shkruar. Për më tepër që jemi akoma në mes të pandemisë, dhe episode të paparashikuara ndodhin ditë pas dite, dhe askush nuk e di kursin që mund të marrin ngjarjet çka e bën të pamundur t’i paraprish artistikisht, të shkruash diçka që ia vlen të lexohet me interes edhe pas dy muajsh, dy vitesh, apo njëzet vjetësh. Thjesht shkrimi kërkon kohën e vet. Madje që tani e ndjej që diçka e rëndësishme i mungon kësaj poeme, e cila besoj se do të vijë në kohën e vet. Në mos, thjesht do të përfundojë në kosh pa keqardhje, por besoj se ia vlejti për momentin.

A.G. Luli, ti ke jetuar 22 vjet nën regjimin komunist siç e permenda mw parw, madje në një familje që është konsideruar “armike e regjimit”, një përvojë kjo e trajtuar gjërësisht në poezinë tënde dhe e komentuar. Jeta nën izolim e shqiptarëve për disa dekada, e veçanërisht e juaja dhe e familjes tuaj, presupozohet se ju gjen më të përgatitur për një situatë e tillë. Bile në një nga poemat e tua, në poemën “Ujë dhe karbon”, ju bëni paralelizma midis diktaturave dhe epidemive, kur shkruani: “Sado e madhe që të jetë,/ e keqja ka momentin e saj të ngopjes/: peshkaqenët ngopen/, luftërat ngopen/, turrat e druve ngopen/, ngopen epidemitë/, kolera dhe murtaja ngopen/, akullnajat ngopen…/ Edhe diktaturat ngopen,/ derisa nxjerrin squfur prej stomakut të prishur”/….

L.L.: Në të vërtetë, sa herë që gjej veten dhe të tjerët duke u ankuar apo në depresion për dy muaj karantinë në kushte normale, në apartamente të ngrohtë, në mes njerëzve të dashur, me televizion, libra, celular e me shumë lehtësira të tjera, bëhem me turp, sepse më vijnë ndërmend ata mijëra njerëz që u burgosën dhe u internuan për dekada me radhë gjatë regjimit komunist. Më vjen ndërmend Sami Dangëllia, që vuajti 43 vjet burg politik, më vijnë ndërmend dajat e mi, xhaxhai im që jetoi në ilegalitet me grupet guerrile për katër vjet me radhë derikur u vra, në dhjetor të vitit 1950…Dhe unë kam njohur mjaft prej tyre, dhe janë aq të kthjellët, aq të ekuilibruar mendërisht dhe emocionalisht. Ky është një nga ato momentet kur unë bëhem disi pesimiste për veten, për brezin tim, për brezat më të rinj; ky është një nga ato momentet kur unë vë në dyshim shumë teori psikologjike mbi forcën e njeriut në raport me të drejtat, mungesat dhe mundësitë. Dhe natyrshëm vjen pyetja “Ku po shkojmë?”
Por, duhet pranuar që situata e KOVID-it që po jetojmë, është një luftë pa kauzë, gjë që e bën të çuditshme, banale, absurde gjithë gjënë, megjithëse mua më duken njëqind herë më absurde luftërat, revolucionet, totalitarizmi, ku njerëzit vriten dhe shtypen mes tyre. Apo kriza e fundit e refugjatëve sirianë psh, është njëqind herë më absurde, sepse vuri në dyshim gjithë standardet humane që mendojmë të kemi arritur si civilizim. Kurse përballja me natyrën, është një betejë e pastër, pa hile, pa dredhi, dhe në kushte të barabarta. Madje kjo katastrofë solli edhe një lloj katarsisi, rrafshimi klasash, kufijsh nacionalë, etnikë dhe fetarë, pra, na barazoi në një farë mënyre. Por, ashtu siç jam shprehur në poezi, nuk besoj se pas kësaj bota nuk do të jetë më e njejta. Bota do të jetë e njejtë, se ne e kemi kujtesën të shkurtër. Nuk e di pse më kujtohet herë pas here ai pacienti i intubuar në një spital perëndimor, kur ndërsa po jepte shpirt, shqetësohej se kush do t’i mbulonte shpenzimet e tij të spitalit.

Andrea, eshtë pak cinike ta thuash, por edhe e vërtetë mbase, që përvoja të tilla, të jashtëzakonshme në llojin e vet, kanë provuar që për një artist mund të jenë një minierë ari. Luftërat, epidemitë, katastrofat, regjimet totalitare… kanë prodhuar dhe artin e vet. Por edhe përvoja pak më të thjeshta se kaq, si fjala vjen: motra ime ka qenë një nga ata që u larguan me eksodin e marsit 1991 nga Shqipëria në Itali. Ai udhëtim i tmerrshëm njëzet e katër orësh, në një anije që pësoi defekt në mes të detit, me mijëra vetë brenda aq sa mund të rrinin vetëm në këmbë, në mes dhe drejt të panjohurës.., më duket një pasuri, dhe gati më vjen keq që nuk kam qenë aty. Ju çfarë mendoni? Dhe a keni mundur të shkruani gjatë kësaj kohe?

A.G. : Po, pervojat që të çojnë në një farë mënyre tek ekstremet e jetes – si trishtimi ose frika absolute por edhe gezimi jashtë mase mbas dhimbjes (si për shembull kur të lind një femijë), janë stimulative për artin, mendoj. Si edhe çmenduri – si sëmundjet psikike – mund të krijojnë vepra arti tepër interesante. Nuk është rastësi që shumë shkrimtare të mirë kanë vrarë veten. Ata shkojnë në humnerën e jetës e zbulojnë deri në fund dhe s’kane frikë të mendojnë pa filtër, deri në fund – ose që nga fillimi.
Por mendoj që kanë qenë dhe janë të jashtezakonshmet ata njerëz të cilët kanë bërë vepra të rëndësishme edhe gjatë vuajtjes. Normalisht dhimbjet trupore nuk të lënë të punosh mirë. Vuajtja nuk është e mirë për artin. Vetëm nëqoftëse del prej tyre e qetë dhe e shëndetshme. Pastaj, mbas ca kohësh mund t’i shfrytëzosh. Në fakt, unë mendoj nganjëherë, si jetojnë të tjerët që kanë vetëm vuajtje ose frikë ose dhimbje, pa atë shpresën të cilën kemi ne, të paktën unë, të cilat mbas disa kohësh, mund te transformohen në diçka të mirë.
Për shembull, kur më vdiq gjyshja, unë isha aq e tronditur saqë fillova të shkruaja librin tim të parë. Unë kisha shkruar më përpara, por çuditërisht vdekja e gjyshes më solli fokusin e duhur për të krijuar vërtetë të veçantë, që t’ia vlente. Tani unë them gjithmonë që karrierën si shkrimtare, e kam nga gjyshja, sepse ajo më ka falur një tregim që ishte tregimi i parë që botuesi vendosi ta botonte direkt, pa asnjë dyshim.
Në anen tjetër, unë nuk besoj që në mes të luftës, mund të shkruash vërtetë një roman të mirë, mbase një poezi gjeniale të shkurtër edhe mundet nëqoftese ke fat dhe mendjen të fortë, por normalisht duhet ca kohë. Dhe dashuria për mua është inspirimi më i mirë. Jo zemërimi ose egërsia. Dhe kohët e fundit, unë kam gjetur te vetja ime shumë mërzi; mërzia nuk më bën mirë për të shkruar.
Kam përshtypjen që pervojet edhe ndryshojnë me moshë. Për shembull, në vitin 1991 mendoj që unë do të kisha qenë si motra jote. Unë atëherë shkova në drejtimin e kundërt: mora një anije nga Trieste për të shkuar në Shqipëri në vitin 1992, sepse desha të provoja ndjenjet e njerëzve që udhëtojnë me anije. Anija jonë ishte plot gjithashtu dhe mbërriti me 2 ditë vonesë. Atëherë, kur isha vajzë e re, mbase më ka bërë mirë kjo përvojë. Tani mua më duket shumë emocionuese edhe jeta e zakonshme për njerëzit. Për shembull, çdo herë kur bëj një udhëtim, unë dyshoj që do të kthehem dhe do ta shikoj prapë shtëpinë time. Shikoj violinçelin dhe mendoj: kush e di a do ta shikoj prapë kur kthehem.
Në fillim të kësaj situate, unë s’kam shkruar fare, madje kisha frikë që nuk dija më të shkruaja, për herë të parë në jetën time kam menduar: ndoshta kaq ishte, s’kam më mundësi. Dhe arsyja për këtë është që mua më duhet të jem vetëm që të shkruaj, por karantina ma bënte të pamundur të qenurit vetëm. Plus që lexoja shumë gazeta njëherazi- diçka që më bënte gjithmonë keq, më bentë mizantrope.
Gjatë kësaj kohe, unë kam shkruar një poezi vetëm, që flet për dëshirën për t’u transformuar në një oktapod, se oktapodi nuk është i detyruar të marrë frymë nga ajri ose të perqafojë. Domethënë me qenë oktapod, do të ishte mënyra e jetesës së preferuar gjate periudhës që jetojmë tani, se nga oktapodi nuk rrezikon të marrësh virusin.

Luljeta, nuk e di a është vetëm perceptimi im apo vërtetë pati një kthim të vëmëndjes tek poezia gjatë kësaj krize? Dmth, në një farë mënyre, secili u bë pak poet këto ditë…

L.L.: Jam dakord me ty. Le të themi, natyrshëm i erdhi momenti poezisë, pasi mendoj se njerëzit afrohen instiktivisht me poezinë, pa e kuptuar se pse, njëlloj si këmbët na çojnë drejt parkut ose drejt një qosheje të qetë diku. Prozë mund të lexosh edhe për t’u argëtuar, edhe për të shtyrë kohën, kurse tek poezia kthehesh kur ndjen një boshllëk të madh përbrenda, kur kërkon kuptim, kur kërkon përgjigje për pyetje esenciale që të mundojnë. Pra, rolin e poezisë e shoh më tepër si terapi. Unë vetë kam rilexuar tre poetë të ndryshëm gjatë këtyre ditëve: Elitis, Edgar Lee Masters dhe Walt Witman. Secili ka një perspektivë të ndryshme nga tjetri, por të tre sikur plotësojnë njëri-tjetrin: i pari të fut mallin për jetën duke qenë akoma gjallë; i dyti, e fut jetën brenda kornizës duke të zhveshur nga iluzionet; i treti e vesh atë me epos, me qëllime, me moral. Dhe të tre ndihmojnë njëlloj. Ndërkohë, kam parë të qarkullojnë pafundësisht poezi në rrjetet sociale, me autorë të njohur dhe të panjohur, poezi të shkruara atypëraty dhe poezi të vjetra, me një frymë që pothuajse nuk ka ekzistuar kurrë më parë. Gjëja më interesante në gjithë këtë fenomen, ishte se kjo është një nga ta paktat herë kur poezia nuk po trajtohej si objekt promovimi apo si krijim individual, por si një mjet i pastër komunikimi, si një nevojë për të ndarë. Dhe nuk mund të ketë kënaqësi më të madhe për një autor, poezia e të cilit qarkullon dorë më dorë, komentohet, i bën të tjerët të ndjehen mirë. Pra, kemi një shembull të pastër të poezisë si funksion.

Po marrëdhënia jote me poezinë gjatë këtyre dy muajve, Andrea? Çfare ke lexuar ti?

A.G.: Poezitë jane lutjet e njeriut jo-fetar – them unë, prandaj edhe lutjet e mia. Kam lexuar Cioran per shembull, se ai kishte shkruar rastësisht një poezi qe quhet “Corona”. Ne poezinë e Cioran-it, flitet për një Corona të vërtetë, jo për një virus. Edhe kjo është e rëndësishme për t’u mbajtur mend.. Fjalët janë fjalë dhe njerëzit i japin kuptimin që kanë. Corona shumicën e kohës ka qenë nje birrë te lehtë.
Poezitë janë të mira për një kohë si tani, kur përqëndrimi është i vështirë. Poezia të ndihmon kundër lajmit, mendoj unë. Është pak si një vaksinë kundër mënyrës së të folurit te lajmet. Kundër teprimit me metafora nga politikanët dhe gazetarët.
Kam vënë re që poetët ishin njerëzit me të cilët ndihesha më afër në këta dy muajt e fundit, ishin njerëzit që më kuptonin më mirë nga të gjithë, ishte sikur poezia ishte një nacionalitet më vete, dhe poetet ishin më afer me njëri tjetrin se sviceranët me svicerianët ose shqiptarët me shqiptarët.
Javes që kaloi kam mbaruar një artikull, një ese për një poete austriake, Doris Mühringer, që kisha prej muajsh që e mbaja në duar të pambaruar. Dhe fillova me esenë, thashë, mbaroje të paktën esenë. Dhe kjo më ka bërë mirë, dhe ishte diçka që s’kishte fare të bëjë me virusin korona, me karantinën; mendova dhe lexova për një grua që ka studiuar letërsi ne Vjene gjatë Luftes II Botërore, që ka jetuar deri në vitin 2009 dhe që ka shkruar disa poezi shumë të veçanta. Ajo ka parë Vjenën të shkatërruar vërtetë, dhe nuk i ka harruar me kurrë në jetën e vet ato pamje. Në një farë mënyre, këto mendime më kanë përgatitur për poezinë tënde. Dhe është interesant, se pse tani, këto dy muajt e fundit, ne te dyja dhe shumë njerëz në botë kanë pasur për herë të parë jetë shumë të ngjashme – të paktën në pamje të jashtme – jetë të cilat jetoheshin vetëm në shtëpinë ose afër shtëpisë, me shumë pak njerëz të afërt. Pa udhëtime, pa ekskursione të veçanta. Pa pazare. Pa restorante.
Kam recituar poezi për djalin tim, në italisht, në frengjisht, disa këngë të thjeshta, dhe pastaj donte të njejtën këngë/poezi përpara gjumit. Vetëm kur e kishim bërë 5 herë dhe çdo herë akoma më e shpejtë duke u rrotulluar bashkë dhe duke u përplasuar pastaj në krevat, vetem atëherë mund të flinte.

Sur le pont d’Avignon,
L’on y danse, l’on y danse,
Sur le pont d’Avignon
L’on y danse tout en rond.
Les belles dames font comme ça …
Les jardiniers font comm’ ça
Et puis encore comm’ ça
…
Les couturiers font comm’ ça …
Les vignerons font comm’ ça …
Les blanchisseus’s font comm’ ça …
Les officiers font comme ça …
Les bébés font comme ça …
Les musiciens font comme ça …

Tani pyetja e fundit per ty, Luli. Ti më sipër the që kjo është hera e parë që ke shkruar një poezi “me porosi”. A mund të na tregosh nje sekret ose të paktën gjysmën e sekretit: si e shkruan ti një poezi – normalisht, pa porosi?

L.L. Për mua, poezia është shumë kapriçioze dhe të dikton disiplinën e saj, dhe jo vice versa. Mund të vijnë dhjetëra ngacmime nga jashtë gjatë një periudhe të shkurtër, por jo të gjitha shndërrohen në ide poetike. Unë shpesh inatosem me veten që nuk mbaj shënime sepse pjesën më të madhe të tyre i harroj shumë shpejt, por nga ana tjetër, mendoj që kjo lloj ‘pakujdesie” ndihmon që vetë kujtesa të bëjë një lloj seleksionimi: idetë që humbin rrugës, që harrohen, mbase nuk ia vlejnë. Jo gjithçka që për mumentin më duket ‘emocionuese”, mbetet e tillë. Këto ngacmime të jashtme, vijnë nga çdo anë, nga pëvoja e përditshme (ngjarje, gjeste, biseda, detaje, imazhe). Disa nga poezitë e mia kanë pasur si pikënisje imazhe, gjeste, apo detaje shumë të thjeshta: një xham i ndotur autobusi, një kopsë e rënë në një xhaketë ushtarake, aroma e majdanozit të freskët, çarçafët e pastër të hotelit, keqshqiptimi I emrit tim nga mësuesja e shkollës fillore, një tabelë rrugore e rrëzuar në anë të rrugës, një palë shkallë për ngjitje në çati, kopështi i domateve në fëmijërinë time, një valixhe e vjetër druri, letra private, e kështu me radhë… Po poezitë burojnë edhe nga përvoja të pazakonta. Fjala vjen, një nga poezitë e mija të fundit që titullohet “Geisterbahnhöfe”, buron nga një fakt historik shumë intrigues: stacionet e metrosë që i përkisnin Berlinit Lindor gjatë periudhës së Luftës së Ftohtë, në të cilët trenat kalonin, por nuk lejoheshin të ndalonin. Por ky fakt, pastaj në poezi zhvillohet në metaforë, duke shërbyer si një analogji për fatet njerëzore në përgjithësi, me kapitujt e papërdorur, të anashkaluar, të pakonsumuar, pasi diku më pak a diku më shumë, në secilin prej nesh ka faza të tilla. Dhe argumenti natyrisht që evolon më tej me historinë personale.
Përgjithësisht, më të qëndrueshmet nga idetë, janë ato që burojnë nga ndërthurjet e përvojës personale me atë historike, ndoshta ngaqë janë edhe më tronditëset në llojin e tyre. E tillë është edhe poema “Ujë dhe karbon” të cilën ju e cituat më sipër, që flet mbi dramën e komunizmit në Shqipëri, dhe të cilën kisha vite që e bluaja në mendje.
Unë zakonisht nuk mbaj mend shumë nga vargjet e miat, nganjëherë edhe një poezi të tërë, por çuditërisht nuk harroj kurrë nxitjen e parë ose shkakun, mënyrën se si buroi ajo poezi, pasi momenti më emocional i shkrimit për mua është ai i zbulimit të idesë dhe jo i kompozimit artistik. Ti e ndjen instiktivisht kur ideja është e fortë, befasuese, dhe çfarë mbetet pastaj është thjesht çështje durimi dhe kohe. Pra, nuk më ka ndodhur pothuajse kurrë të ulem para kompjuterit pa pasur diçka të qartë në mendje, dhe kjo ndoshta është arsyeja që nuk kam mbeturina dhe që shkruaj rrallë.
Rastësia, e cila nuk varet nga ne, mendoj se luan në rol shumë të rëndësishëm në poezi, njëlloj si edhe me fotografinë. Por, kur momenti vjen, ti duhet të jesh e përgatitur për të, njëlloj si edhe fotografi ta ketë aparatin me vete. E kam fjalën, që gjatë gjithë kohës, shqisat duhet të jenë të vëmendshme, mendja jote e integruar po kaq sa edhe e disintegruar në botën reale, në përpjekje për ta kuptuar atë nga dy distanca të ndryshme. Dhe është pikërisht ky qëndrim meditativ dhe analitik ndaj botës, ai që e bën poezinë një stil jetese më shumë se sa thjesht një dhunti. Kështu edhe vetë ekzistenca bëhet më e përballueshme, dhe më e shëndetshme besoj..

The German Translation of the Poetry Talk is to be found on the German Page.